^:'-r^^- » f D E ^ ■K' ■ ■ •■' '""^^ ^'^^r^.fS^ W.. '"^ ■ - -^ H O L Jl R Al^ iU PUBLICE ET PRIYATIH r,.v-( Tt-- .■V '- '■^K<:'J''!-iMW^. ACAOSMIA /•.■,,w ...l? PER SEMESTRE HIBERNUM A D. IF. M. OCTOBRIS A. MnCCCLIIT. US^IIE AD D. IT. M. MAKTU A. MDCCCLir. HABENDARITM. ■■ ■»•„:,■. ■>•»:•' Praemissa est Hermanni Sauppii commentatio /de T. LucreUi codice victoriano. ^ i z TYPI8 EXPRESSIT OFFICmA ACADEHICA DIETEiaGHIAPIA. GUIL. FR. KABSTNER. ■* , .- ' %«•••■ -i-: i^J:'H''''.0_ ■:-•}■'■■-■: <:^y:. ■*7:*:>''''^''' •'*!■■•.'■<-' ^ --'■'-••';¥ ;■'/'■ ■?^ ■■^-'tKi^ • •• . ,* • ■:.# ■^ l •■ ■ .-* .1 K >. ACADEMIAE GEORGIAE AUGUSTAE PRORECTOR AEMILIUS HERRMANN D. CUM SENATU. Carolus Lachmannus, vir immortalis memoriae, in coinmentario carminis lucretiani tria codicis archetypi saeculo quarto quintove conscripti docuit saeculo nono apographa exstitisse eorumque unum eum ipsum esse codicem J)riu8 maguntinum, nunc lugdunensem, quem Ohlongtim dicit, alterum a Fran- cisco Poggio Florentino in Italiam delatum esse, tertii propagines et lug- dunensem alterum , quem Quadratum rocat, et schedas quasdam havnienses et vindobonenses esse. Haec fundamenta artis criticae in Lucretii libris de rerum natura faciundae certissima esse quicunque artis non imperiti sunt consentiunt, sed ut alterius codicis, deperditi illius , ut videtur, cuius Lach- mannus apographum ab Antonio Marii F. notario Florentino circa annum 1440 scriptum noverat, notitiam paulo pleniorem nancisceremur per codicem mo- nacensem 816. a, saeculo quinto decimo in chartis pergamenis satis eleganter scriptum, qui olim Petri Victorii fuit, effectum est. De quo cum primus L. Spengel (Gelehrte Anzeigen d. K. bayer. Akademie der Wiss. Vol. 33 p. 772 sqq.) monuisset, accuratius deinde G. Christ (quaestiones lucretianae. Monachii 1855), Edukrdus Goebel (de schedis vindob. et codice victor. Lu- cretii, in Mus. rhen. 12 p. 449 sqq. quaestiones lucret. criticae. luvaviae, 1857. Zur Texteskritik desLucrez, in Mus. rhen. 15 p. 401sqq.), Theodorus Bergk (in annal. philologiae vol. 83 p. 316 sqq.) exposuerunt. Quamquam in eo codice Italorum, apud quos recens allati studia poetae laetissime illis tem- poribus floruisse intelligimus , coniecturae permultae habentur , archetypon tamen simillimum Oblongi fuisse cum ab eis, quos nominavi, luculenter de- monstratum est, tum ipse cognovi, cum hieme a. 1862/i sodalibus seminarii regii philologici Lucretii carmina explicanda propositurus a Caroli Halmii, hominis amicissimi, insigni benevolentia facile impetrassem, ut codicis illius gravissimi diutius hic meis oculis usurpandi mihi copiam faceret. Unuto addo, quod ab aliis nondum quod sciam animadversum coniecturam de vic- toriani codicis origine propositam valde confirmet. Post 1. 3 enim v. 360 versus novem scripti sunt, quos delendos esse homo quidam doctissimus in margine monuit, qui versus 403 — 411 per errorem hic illatos esse vidis- set. Ratione autem subducta inter v. 360 et 403 versus bis vicenos senos interpositos esse invenimus, ut facile intelligamus in singulis archetypi paginis 1* yersns yicenos senos scriptos fuisse eiusque inter scribendum cum unum vellet scriptorem victoriani duo folia vertisse. In archetypo vero Oblongi G. Lachmannus ostendit p. 3. 49. 233. aliis locis eandem versuum ratio- nem fuisse. Verum enim vero aliud fiiit, quod mihi cum codicem aliquamdiu ver- savissem admodum memorabile visum est. Neque enim in eo primitus tantum scribendo librarius permulta admisit, quae vel in codice arche- typo similiter atque in Oblongo atque Quadrato inter versus aut in marginibus correcta essent vel Itali homines postea feliciter infeliciter ad verba poeta integritati restituenda contulissent, sed etiam postquam codicem scripsit, multa ipse correxit, quae parum recte descripsisset vel alius apo- graphi ope vel sua aliorumve coniectura fretus sibi emendare posse videre- tur. Sed multo plura alia manus recentior correxit. £a omnia, vera falsa, gravia levia, sive ad versus coraplures, transponendos illos delendos addendos, sive ad singulas literas pertinent , cum paucis exceptis in editione Philippi Giuntae Florentiae anno 1512 impressa exstare animadvertissem , accurate mihi huius mirae prorsus convenientiae ratio et origo investiganda esse visa est. Ac Petrus Candidus, qui iuntinam curavit, Thomae Sotherino haec scribit: 'operae pretium facturum me existimavi, si vetustis, quae in nostra urbe — nacti sumus, coUatis exemplaribus praestantissimorumque aetatis nostrae vatum Pontani Marullique obelis temere inducta expungendo adhibitis tam putida in eleganti poeta manantia ulcera — penitus radicitusque exantla- rem'. Deinde addit: 'Marullus sane, amicus olim noster iucundissimus, cuius in hoc opere censuram potissimum secuti sumus , lucretianae adeo veneris per oranem aetatem studiosus fuit , ut nuspiam fere non oo comite itaret, nunquam cubitum nisi perlectis aliquot exploratisque Cari carminibus sese reciperet. Quin etiam ex miseranda illa in mediis Cecinae undis lati- narum musarum iactura cladeque insigni unus est Lucretius receptus'. Deinde sub finem libri in brevi eorum, quae in editione novasset, indice ad 1,551 scripsit: 'Non te praetereat studiose lector Marulli nos hoc loco ordi- nem, atque item alibi in plerisque, ubi immutatum quid offenderis, secutos esse'. Quae quanquam per se satis probabile reddunt, quascunque epa- northoses manus recentioris in codice victoriano lectionibus iuntinae congru- entes esse intelligimus , ad Marullum referendas esse , tamen , cura Petrus Candidus se etiam loviani Pontani curis usum esse tradiderit, accuratius vide- tur illud demonstrari oportere. Ac primum quidem quaecunque P. Candidus ad calcem libri sui nomi- natim Marullo tribuit, in codice victoriano aut a priore rpanu exstant, non illa recentiore manu mutata, aut a correctore vel scribendo vel radendo vel expungendo illata esse reperiuntur. 1, 220. 249: 'discidium parere, agnoscit Marullus. Sic uti mox discidio redeunt , et in sequentibus haud temere aliter, a verbo scindo. alii dissidium legunt, et dissidio'. P. C. dis- cidium et discidio V pr. m. — 1, 243. 'Vis deberet dissolvere quaeque. quenquam agnoscit Marullus, et ad contextum utique refertur'. PC. queqtie V pr. m. quas literas punctis subiectis delendas esse rc. m. significavit, quenquam supra addidit. — 383. 'Unde initum primum capiat res quaeque. Initium agnoscit Mamllus extrito videlicet i in scansione, ut alibi in vcrbis sterilia et oriundi.' P. C. initium V pr. m. cum Oblongo et Quadrato. Correctorem i literam primum delere voluisse vestigia prope evanida exstant, deinde vero retinuit, hac adscripta in margine adnotatione 'nota unde initium primum. Sic et horatius [3. 6, 6] hinc omne principium huc reier exitum.' — 407. 'Sic alid ex alio. Marullus legit alid.' P. C. alid V pr. ip. — 466. 'Ne forte haec per se cogant nos cuncta fateri. alii contra fateri. MaruUus esse agnoscit'. P, C. nos esse fateri V pr. m. — 550 — 635. In luntina hi ver- sus hoc ordine se excipiunt: 550. 565-576. 584 — 634. 577— ,583. 551 — 564. 635, de quo ordine P. Candidus in extremis paginis ea dicit, quae supra adscripsi. In marginibus codicis Victoriani signis quibusdam appositis corrector hunc ipsum ordinem instituendum esse indicavit. Erravit enim G. Christius p. 13, quod v. 551 — 564 modo post v. 583 transpositos esse dixit; recte quid corrector voluisset Th. Bergkius exposuit 1. d. p. 318 sq. — 662. 'Nil ab se quod possit mittere raptum. Quidam raptim agnoscunt. Ma- ruUus, natum.' P. C. raptum V pr. m. , natum rc. m. raptim Avancius in aldina priore a. 1500 dederat. — 688. 'Praeterea rei quae corpora mittere possit. Reii ubique scriptitat Marullus, et item eii.' P. C. reii in V pr. m. omissum addidit rc. m., in mg. his additis verbis: 'reij debet scribi'. Sic 2, 1134 cum in V pr. m. eius fuisset, rc. m. eii substituit. — 2, 42. 'Subsidiis magnis Epicuri constabilitas. Marullus carmen hoc expungit. Nam illud, omatas armis statuas, stanteisque animatas, procul dubio subditicium est.' P. C. In V cum pr. m. hos versus scripsisset, rc. m. expunxit. — 269. 'Ut videas initium motus. Initium agnoscit MaruUus, ut supra in primo libro.' P. C. initium Vpr. m.inmg. hac adnotatione addita: 'nota initimn ut supra.' quanquam deinde alio atramento i litera puncto, quod vix dignoscere queas, notata est. — 3, 641. 'Permista caede cadenteis. alibi cadentum, Calenteis agnoscit MaruUus'. P. C. calentis V. Terminationem, quae est eis, suo peri- culo P. Candidus fere semper restituit. — 4, 1023. 'Tum quibus aetatis frit. Haec est Marulliana lectio. rursusque item in sexto. Nanque frit ipse anni. Est autem frit in summa iam matura spica id, quod minus est, quam granum. Nonnulli hic legunt freta. Sicuti in sexto fretus. quae mihi voces neutiquam , probantur.' P, C. freta V pr, m, frit rc. m. Item 6, 364 fretus V pr, m,, frit rc, m, — 5, 50, 'Expulerit dictis, non armis, nonne decebat. aris, agnoscit Marullus, non armis.' P. C. armis Vpr, m,, ans rc.m, — 310. 'Numen fati procellere fineis. Protelere agnoscit Marullus.' P, C, protoUere funus V pr, m, protelere finis rc, m, In mg, 'protelo, is,' Existimavit igi- tur corrector pro eo , quod apud Festum p. 234 M, , Turpilium , Sisennam, Lucilium (Nonius p. 363, 12 sqq.), Terentium (Phorm. 1. 4, 36) est, prote- lare, Lucretium protelere dixisse, quo quidem exemplo et Lucretius ipse lavere 5, 950 ac 3, 873 sonere posuit, et tonimu^ Yarronem in Eumenidibus (frg, 36) , nictit Ennium A, 346 V,, neximus Attium in Deiphobo (frg, 3) dixisse grammatici veteres testantur (cf, F. Neuius de formis sermonis latini 2 p, 321 sqq,), Meminerat vero ille, nisi fallor, apud posteriores protelare interdum dici pro differendo (cf, Duker, opusc, var, p, 331 sq.), — 6, 332, 'Fugit ac penetrat per strata viarum. AJii per rara viarum legunt, per aperta alii. Marullus per operta.* P. C. per rara V pr. m. , per operta rc. m. — 544. 'Terra supeme tremit. Sic Marullus agnoscit correpta uti- que ne syllaba, sicuti alibi infeme.' P. C. supeme V, in mg. : 'supeme e brevi.' Etiam ad v. 197, in quo versu cum a pr. m. infema scriptum fuis- set, rc. m. infeme substituit, in mg. adnotatum est: 'infeme ultima brevi*., deinde ad v. 597: tecta supeme timent, metuunt infeme cavemas in mg. rc. m. scripsit: 'infeme et superne ultima brevi'. — 619. 'At pelagi multa et late. Pelage agnoscit Manillus. a graeco, wJ neXdytiJ' P. C. pelagi V pr. m. , pelage rc. m. , in mg. neXdy^. — 1133. 'Natura ultro comiptum. Na- turam intro agnoscit Marullus. et verior est lectio.' P. C. Versus 1088 - 1189, h. e. duo folia, in codice victoriano perierunt; errat enim G. Christius (p. 4.), quod duas tantum paginas intercidisse perhibet, Pontani nomen P. Candidus semel commemorat, ad 1. 1 v. 175: 'Vites autumno fundi sudante videmus. Uvas Pontanus agnoscit, et suadente. Quae quidem duae voces neutiquam nobis improbantur.' V: vites autumno fundi suadente videmus. Deinde G. Christius (p. 9) duobus exemplis editionis venetae a. 1495 in bibliotheca monacensi asservatis usus est, quorum priori P. Victorius se testatur Pontani emendationes adscripsisse , in alterius pagina extrema haec scripsit: 'Contuli cum duobus codicibus, altero Joviani Pontani, altero vero Manilli poetae Bizantii, impressis quidem, sed ab ipsis non incuriose, ut patet, emendatis, quos commodum accepi ab Andrea Cambano patritio FIo- rentino MDXX Idibus Martiis'. In hac editione 1 , 890 teste Christio P. Victorius aMarullo sic scriptum esse adnotavit: dispertita atque in terris — . V habet a pr. m. : Dispartita ac interris latitare minute, rc. m. dispertite. P. Candidum, cum scriberet dispertita esse, ac in terris, — quod iure Lach- e mannus Marullo tribuere dubitavit, illud dispertita non recte dixeris inter- pretatum esse. — Deinde 4, 1191 praetemiittere et humanis Victorius Ma- ruUum scripsisse testatur. In luntina est praetermittet te humanis, sed cum in V a pr. m. exstaret praetermittere humanis, rc. m. addidit et, id quod sibi primus videbatur Lachmannus invenisse. — Denique 6, 568 MaruUo P. Victorius tribuit venti vis. V pr. m. quod nisi respirent veniis, vi nulla refremet, rc. ra. venti, vis. In luntina est: quod nisi respirent venti, non ulla refrenet. Quae vero Christio teste P. Victorius loviani Pontani esse dicit, ea in codice victoriano non habentur. 1, 666 Pontanus in coetu, V in iectus, in mg. in coeius, quod P. Candidus secutus est. — 954. Pontanus necne sit evolvamus, V pr. m. nec si te volvamus, rc. m. hec sic evolvamus , idem iuntina. — 2, 205 Pontanus quantum est in se, V pr. m. quantum inest, rc. m. quan- ium in se est. Item in v. 247; in v. 190 vero quantum in se est, v. 201 quantum est in se. P. Candidus omnibus his locis V secutus est, v. 205 et 247 rc. m. Nescio, quomodo H. Purmannus (novae symbolae p. 35) quan- tum inest defendere potuerit. — 941. Pontanus haec congressa, V et iuntina nec congressa. — 1094. Pontanus quae placidum deguni aevum vitamque serenam, V pr. m. : que placido degunt evo multamque serenam, rc. m. mul- tumque sereno , quod P. Candidus recepit. Quod Pontano Victorius tribuit, H. Avancius in aldina a. 1500 dedit. — 3, 861. Pontanus misere (Christius per errorem miseri) si forte egreque futurum est^ V pr. m. miser est forte effre futurumst^ rc. m. (et iuntina) misere cum forte egreque futurumst. — 994. Pontanus scinduni cuppedine curae, Y (et iuntina) scindunt turpedine curae. — 5, 690. Pontanus distinet aequato caelum discrimine meians, Y pr. m. distinet aequato caelum discrimine metas, rc. m. (et iuntina) ca^i. Intelligi- raus igitur eorum, quaeVictorio teste lovianus Pontanus correxerat. correcto- rem victoriani nihil quidquam novisse, quae Marulli esse perhibentur, omnia cognita habuisse. Nam quod 1,890 differt correctoris lectio disperiite ac in ierris a marulliana Victorii coniectura dispertiia atque in terris, videtur ita explic^ri posse, ut Marullo alio tempore aUud in mentem venisse existimemus, alteram vero coniecturam in editione illa, quam ab Andrea Cambano Victorius commodatam acceperat, adnotatam fuisse, alteram in codice, de quo agirous. Adolescens vero Petrus Victorius unius et viginti annorum fuit, cum coniec- turjis illas in editionem Venetam a. 1495 transscripsit. Porro C. Lachmannus ad 1. 3 v. 98 tribus locis versus singulos ab Hieronymo Avancio primo in aldina a. 1500 additos esse docet, sed cor- ruptos eos et sensu cassos, cum in iuntina emendati habeantur. Sic Avan- cius ante 3, 98 hunc habet : Quamvis multa quidem sapientum turba putarei, at recte iuntina: Quamvis multa quidem sapientum turba putarunt. — Post 4, 100 Nam cur illa cadant ma^is ab rebusque recedant apud Avancium haec adduntur: corpora, res muUas quae mittunt corpore aperto , nullo serisu, rectius luntina: corpora, res multae quae mittunt corpore aperto. Denique versui 530 1. 4: scilicet, expletis quoque ianua redditur oris Avancius hunc subiecit: rauca suis, et iter reddit qua voa^ it in auras, quae sensu carent, sed ubi in iuntina hunc versum sic scriptum esse comperimus: rauca viis, et iter laedit, qua vox it in auras, facile intelligimus , et quid auctor secutus sit et quae in aldina a. 1500 habentur turpi errcM-e Avancii literas aliquot non recte interpretati orta esse. In V vero his locis versus novicii in mai- gine adscripti sunt eisdem literis omnibus, quibus in iuntina constant. lam cum P. Candidum etiam hos versus Micbaeli Marullo , quem potissimym ducem se secutum esse identidem profitetur, acceptos debuisse veri simillimum sit, Lachmannus Avancium et hos ipsos et permultas emendationes alias, quae et in illius editione et in iuntina reperiuntur, in exemplari a Marullo expolito reperisse suo iure iudicavit, sed sibi potius quam Manillo adscribi voluisse. Neque est, cur miremur, quomodo Avancius exemplum aut a Ma- rullo ipso emendatum aut in quo eius emendationes^ adnotatae essent nan- cisei potuerit. Nam Lucretii studio et amore tum per omnes Italiae urbes animi hominum ingeniosissimorum et eruditissimorum tenebantur et Michae- lis Marulli nomen laudatissimum eiusque studia lucretiana notissima erant. Consuetudo vero illorum temporum ferebat, ut libri vel scripti vel impressi ra- riores aut emendatiores amicis et hominibus eorundem studiorum communi- one coniunctis saepissime commodarentur et commodati acciperentur. Etiam loannes Baptista Pius in editione bononiensi a. 1511 (praef. fol. 1 verso): 'MaruIIique poetae', inquit, 'industria mira castigatum non defuit exemplar Severo Monaco Placentino graece latineque perdocto musarum athleta non gravatim offerente.': quanquam tres versus, de quibus modo diximus, non .fi ■:- - • .*• .• ■ - *'." ' ■■ ' : '^.■.■- >.. ■ ■>^j- f -'■•i:'. '-'•.■.■•■■-■ * -■.••"".■.■•■^; •'t' ^-•^: ?■,••• ^^*' -,•■,.•■■-' • ,:wr3^ minns corruptos dedit, qnam Avftncins. Marnlliim tefb atit ipsiinr iii phn)- bus libris emeBdationes suas adnotasse ant complnra exstitisse exemplaria, in qnibus eae ab aliis diligentius negligentiusye adnotatae essent, collata Yictorii veneta a. 1495 cum eo exempHari, quod a Petro Candido yersatum esse suroendum est, docuisse nobis videmur. Sed quo tandem tendit haec nostra omnis disputatio ? Nimirum ut osten-' damus correctorem, qui summa diligentia in codice victoriano emendando elaboravit, Michaelem Marullum ipsum fuisse. Nam inter Petri Gandidi edi- tionem, qui quidem se Marulli maxime vestigia pressisse dictitet, et eam formam librorum lucretianorum , quam correctorem illum aut corrigendo verba in codice primitus scripta aut non, corrigendo constituere voluisse in- telUgimus, paucis quibusdam exceptis, quae Pontano tribuenda fuerint, tam mirus est consensus, ut aut Manilli emendationes omnes admirabili prorsus accuratione in codicem victorianum ex eo ipso libro, quo Candidus usua est, transscriptas esse existimandum sit aut Marullum ipsum sua manu codicem victorianum correxisse concedi necesse sit. Ac prius illud eo minus veri simile est, quod etiam recensionem priorem codicis eius, ex quo emen- dationes transscriberentur , prorsus congruisse recensioni priori codicis victoriani necesse esset. Nam quanquam codicem eum, ad quem victoriani origo referenda est, Oblongi simillimum fuisse satis constat, multas tamen Italorum coniecturas, quae vel in Antonii Marii Filii codice (cf. 5, 2 maie- stdtisque, 12 locavit, 14 Ceres, 30 Stymphala) aliisve similibus originis italicae (5, 33 acerba, 35 occeanum propter litus pelagique sonora, 38 si, 67 mate- riai, 121 sermone, 142 glebis, 208 bidenti) exstare perhibentur vel in aliis codicibus exstare non videntur (5, 34 stirpem, 349 videmus, 614. e^ recta, 675 fulmina) , receptas esse non minus certum est. Itaque consensum illum iuntinae et victoriani ita tantum explicare possemus , ut aut recensio- nem victoriani priorem priori eius, ex quo emendationes marullianae trans- scriberentur, prorsus congruisse sumeremus, quod ab omni veri similitudine abhorret, aut etiam hanc diversitatem diligentissime adnotatam esse existi- maremus , quod prorsus ab consuetudine illius aetatis alienum est. Sed etiam alio modo demonstrari potest , hoc ipso codice victoriano Petrum Candidum usum esse ex eoque MaruIIi emendationes cognovisse. Sunt enim, quae, cum a correctore Victoriani aut recte aut certe ita, ut bene intelligi possint et legibus nutnerorum satisfaciant , correcta sint , P. Candidus recipere illa quidem voluisse videatur, sed re aliqua minuta neglecta ita dederit, ut aut sententiarum ratio non constet aut contra leges numerorum peccetur. Sic 5, 45 cum in Oblongo et Quadrato cuppedines sit, Itali cupi- dinis, V pr. m. cupidines habent, P. Candidus cupedinis scripsit, sed rc. m. in V recte non tantum literara i mutaverat in e et litera e deleta i superscripserat, sed etiam alteram p addiderat, quod D. Lambinus demum fecisse nunc perhi- betur. Similiter 6, 25 cupedinis Quadratus, cupidinis V pr. m. , cupedinis iuntina, cuppedinis, quod etiam in Oblongo est, recte V rc. m. Etiam 4, 1090 cupedine iuntina, cupidine V pr. m , cuppedine V rc. m. Eadem ratio est 1, 1080. — 5, 241 V pr. m. corpore nativum mortdlibus esse figuris cum correctore Oblongi, iuntina corpore nativo immortalibus esse figuris, ■■■f'-y;'.i'^\:*^ ^:r-^lffi\: :\:'Vi "i ■o.^v-v^'^. iltiUo sensn, sed V rc. m. eorpore naUvo in mortalibus esse ^uris, qnod, qnanqnam rectius A. Naugerins coll. t. 238 nativo ac morialibus schpsit, baud imperite inTentom est. Candidns sibi Tidebatur ivmortaUbus legere. — 5, 1081. et partim mutamt (Tolucres) eum tempestatibas una raucisonos eantus, comieum ut saecla vetusta corvorumque greges ubi aquam dicuntur et imhris poscere. In his Terbis A. Naugerius ut iuTenit, cum in codicibus (etiam in Y) et esset. Eam particulam cum rc. m. in V deleTisset, in iun- tina omissa est. Sed quod hac coniectura admissa necessarium est, ut pro ubi in Tcrsu prozimo uU scribatur, id P. Gandidns non animadTcrtit recte a correctore Victoriani litera t supra 6 addita monitum esse. — 5, 1323. V pr. m. cum Oblongo et Quadrato cornibus et terram minitanti mente rue- banty V rc. m. eomibus^ ad terramque minanti mente ruebant, sed P. Can- didus, cum non animadTcrtisset literas it Tocis, quae est minitanti, ezpunc- tas esse, scripsit comibus, ad terramque minitanti mente ruebant, cui mi- nanti A. Naugerius primus in aldina secunda substituisse existimktur. — 5,515. Aut alium subier contra quis subvehat orbem iuntina. Cum inVpr. m. esset aut alium subter contra quis subeat orbem, rc. m. rectissime qui subvehat, sed literam s deletam esse Candidus non animadTcrtit. — Porro Tersus 2, 40 — 46, et graTissimi illi et diffidllimi, in iuntina sic scripti sunt; Si non forte tuas legiones per loca campi Fervere cum videas belli simulacra cientes. His tibi cum rebus tumefacto relligiones Effugiunt animo pavidae, mortisque timores, Tum vacuum tempus linquunt, curaque solutum. Accuratissime reddidit omnia, quae correctorem Victoriani scribi Toluisse intelligimus : omisit enim Tersus duo, quos inter 41 Fervere et 44 His tibi et in Oblongo et in Victoriano interpositos corrector expunxerat, de qua re Bupra dixi, dedit tumefacto, cum V pr. m timefacte habuisset, et animo, cum pr. m. animi scripsisset. Sed unum non animadTertit , in t. 44 pro t. cum erasa leTiter litera c tum substitutum esse^ atque ita effecit, ut quae dedisset intelligi non possent. — 1, 1068 et proximomm P. Candidus pariter atque ante eum ATancius et Pius fecerant supplementa ea recepit, quae in codice Victoriano a correctore scripta exstant. Sed t. 1073 sic dedit Quam quavis alia longe raiione manere, cum ATancius et Pius quam quavis alia longe regione manere, id quod recte Lachmannus aliquanto melius esse iudicaTit. Nimirum CTanidis prope literis corrector pro t. ra- tione, quod in codice esset, regione scribendum esse monuit, id quod P. Candidi oculorum aciem effugit. — 5, 301 sq. P. Candidus dedit: Usque adeo properanter ab omnibus ignibus eius Exitium celeri celeratur origine flammae., nullo sensu. Sententiam restituemnt ATancius alii toleratur scribendo, sed facillimam emendationem, quam MadTigius et Lachmannus nunc primi iuTC- nisse existimantur , Candidus non Tiderat a correctore Victoriani ministrari, qui literis er punctis subter notatis celatur legendum esse indicarit. Quae praeterea ille correxerat, properanter, pro eo quod a pr. m. fuerat pro- perarent, et eius, cum fiiisset pariter atque in Oblongo et Quadrato ei 2 10 (pro quo prius correctorem eii scribere Tolxiisse, deinde i supra scriptum erasisse opmor), ea Candidus recepit Puncta yero ida tam eTanida sane sunt, ut dignosci yix queant. Conferri cum his, quae enumeravi, etiam ea possunt, quae supra a Candido praetermissa esse Tidimus: 4, 1191 et huma- nis ei 6, 568 venH via. Itaque iam eo res deducta est, ut mihi Tidear iure dicere posse codicem victorianum aliquando Michaelis MaftiUi fuisse et, quaecunquc in eo codice mamu recentiore correcta animadvertimus , Marullum correadsse. Ac nunc ipsum quidem in Vilelmi Christii Terba incidi, qui se quoque didt (quaest. lucret. p. 7) aliquando idem suspicatum esse, sed deinde eam sen- tentiam abiecisse, neque enim Terisimile esse, Mandlum 3, 887 in Terbis stansque tacentem se lacerari urive dolere scripturum fuisse dolore, deinde 6, 878 glaciem venasque relaxat, denique 6, 1217 ne acrem exciret odorem, si in codice, quem tractaret, scriptum reperisset lacerari urive dolere, gla- ciem nbdosque relaxai, ut acrem exiret odorem, quae quidem omnia in codice Tictoriano a prima manu ezarata exstant. Sed quod Christius Ma- rulium facturum fuisse negat, id non minus mirum est correctorem Tictoriani fecisse, quem, quisquis fuit, hominem satis eruditum et ingeniosum fuisse apparet neque descripsisse tantum et describere voluisse, quae in alio codice inTenisset, existimari potest. Ac videtur Marullus locis aUatis tenax eorum, quae in codicibus aliis, qui propius a similitudine archetypi abessent, prius inTenisset, comecturas aliorum Italorum, Antonii Marii fiUi {nodos'. cum in Oblongo et Quadrato nohos sit), editionis brixiensis {exiret: OQ exciret habent), aliorum (dolere: OQ dolore exhibent), sprevisse et coniecturae aleam periclitari ipse maluisse. SiTC MaruUus siTC corrector ne acrem exciret odo- rem scribere Toluit, eo magis illud mirum est, cum ad 5, 1329 nam trans- versa feros exibant deniis adactus haec in margine adnotata legamus: 'exi- bant. sic et Tirgilius corpore telu modo atque oculis vigilantihus exit\ (Aen. 5, 438). Sed in re critica faciunda idiquando etiam acies oculorum ingenii- que acerrima caecutit, haud secus atque homines etiam prudentissimos offen- dere in re Tideas, quae haud difficilis aliis esse Tidetur. Itaque maiore etiam iure, quam losephus Scaliger ad Catulli c. 66 t. 94 (p. 93) iuntinam Marulli editionem nominat, codicem Victorianum Ma- rulli nomine omabimus. Eum Tcro postea ad Petrum Victorium deTenisse cum in notissimo illo hominis nobilissimi librorum amore per se non mirum sit, tum Victorii cum luntarum familia, ex quorum officina paene omnes eius libri typis descripti prodierunt, diutuma coniunctio fftcere Tidetur, ut etiam faciliorem illud explicatum habeat. Nec, si hominibus doctis de coniecturae meae Tcritate persuasero, operae in rebus minutissimis conquirendis positae me poenitebit. Primum enim tcI illud Suum cuique monet, ut rectius, quam adhuc factum est, quae Marullo tribuenda sint, quae non sint, discernantur. Carolus enim Lachmannus P. Candidi professione nisus, quae in iuntina prima inTenisset, omnia Michae- lis MaruUi esse dixit. Sed permulta eorum iam in codice suo MaruUum scripta invenisse nunc intelligimus , haud pauca contra Marullum dudum recte constituisse , quae antehac alii post eum emendasse existimabantur, 11 einsdem codicis benefido discimus. Quare hanc omnem partem commeiH tarii critici lucretiaiii accnrate retractari oportet. Sed etiam de Italomm studiis lucretiams universis et progressibns , qni sensim sensimque in emendandis his carminibus facti sunt, aliquanto rectius nnnc iudicari potest. Neque enim tantum inteUigimus Lachmanni insignem perspicacitatem fuisse, qnod Mamllum exemplis eius codicis laurentiani, quem H. Eeilius ab Antonio, Marii filio, cive et notario Florentino, circa a. 1440 scriptum esse existimat, .simillimis usum esse dixit (p. 6). Sed quae primitus in codice Victoriano scripta sunt, magnam etiam ostendunt multi- tudinem et diversitatem codicum fuisse ez Francisci Poggii illo in Italiam allato derivatorum. Alii ab aliis correcti erant, qui multa miro ingenii acu- mine atque eruditione usi praeclare integritati restituerent, multa eidem in- signi audacia atque temeritate, cum sana essent, cormmperent, quae intercidisse viderentur, supplerent, locis cormptis interpolando vestigia veritatis obscurarent, nt alii deinde haec vestigia premere ausi tanquam flammis quibusdam erran- tibus in devia abducerentur. Ac novimus nunc quidem Antonium Florenti- num, editorem exempli brixiensis ignotum, auctorem recensionis eius, quae in Victoriano fuit, item ignotum, lovianum Pontannm, Hermolatim Barbanmi, Codrum Bononiensem (cf. I. B. Pius comment. fol. H verso), Pomponiimi Laetum (cf. I. Casp. Orellii hist. eclogarum e Salusti hist. p. 35), Michaelem Mamllum. Aliomm conamina et nomina non dubium est quin in bibliothe- cis lateant Italorum. Ac maxime dolendum est codicem laurentianum Nico- lai Niccoli manu scriptum (cf. Lachm. p. 6) nondum a quoquam collatum esse. Michael igitur Tarchaniota Mamllus, Manilii Marulli et Euphrosynes Tarchaniotae filius, ex nobili familia constantinopolitana oriundus, cum puer patria urbe a. 1453 a Turcis expugnata profugus cum lamiliis paterna et materna in Italiam venisset, equestria deinde stipendia meruit, sed loviani Pontani disciplina usus studio idem ardentissimo in poetas latinos, Yergihum maxime et Lucretium, incubuit carminibusque latinis suis ita excelluit, ut magnum ipse inter poetas nomen haberet. Multum deinde Florentiae versa- tus est, cum in Laurentii Medicei favorem se insinuasset et Alexandra Scala, filia Bartolomaei, pulcritudine- pariter atque carminum laude insignis, ei nupsisset. Mense Aprili a. 1500 in Cecina fluvio prope Volaterras equo, quo veheretur, collapso periit. Multa itaque, quae Lachmannus Marullo non poterat non tribuere, co- dice Victoriano cognito eius non esse et ei docuerunt, quos de eo scripsisse dixi, et ego aliquot exemplis comprobavi. Sed quod Theodoms Bergkius (annall. philol. 83 p. 317 sqq.) etiam laudem transpositorum libri primi versuum 551^635 ei eripere studuit eamque ad Valerium Probum, quem notas criticas etiam Lucretio apposuisse nuper Suetonio auctore didicimus (Th. Mommsen diar. antiqu. Stud. 1845 p. 85. Bergk. ibid. p. 117. Reiffer- scheidii reliqu. Suetonii p. 138) , pertinere autumat, videor mihi certis argu- mentis refutare posse. Nam cum reputarem notas, quibus in codice Ma- rulli versus transponendos esse significatum est, si quis a Probo esse aut certe antiquitus traditas existimare voluerit, non posse in archetypo tantum codids huius, h. e. in codice Francisci Poggii, superstites tuisse, sed etiam in 2* n -ObloDgo , cmiis poggianum simillimnm fiusse satis oerto constat, et in Quadrato, ezstare necesse esse, quanqnam, cum Lachmannus taceret, id pa- rum Teri simile erat, precibns tamen V. G. Pluygers, bibliotliecae acade- miae lugdnnensis praefectum, hominem eruditissimum, adii, ut codicibus illis denuo inspectis me certiorem faceret, num quid eo loco notarum illarumin- Teniretur. Is mihi benignitate plane singnlari celerrime respondit nihil quid- quam illis Tersibus adscriptum inTeniri. Itaque rectissime r. Candidus I. d. se Marulli in eis ordinandis consilio obsecutum esse dixit, qui etiam aliis locis permultis Tersus Tel singulos tcI complures transponendo» esse rectis- sime Tidit. Hunc Tero locum non prorsus recte MaruIIus tractasse mihi Tidetur. Nam Lucretius inde a t. 503 usque ad t. 684 atomos esse osten- dit, solidas illas atque aetemas, in quas omnia resolTantur, ut denuo omnia ex eis reparentur. Sed et formularum ratio, quibus transitum ab uno argu- mento ad alterum facit, et sententiamm ratio ipsa ostendunt ordinem ar- gumentomm turbatum esse. Ac Mamllus recte ridetur perspexisse , quae T. 551 — 564 et t. 577 — 583 leguntur, et nexum sententiamm turbare et arctissime inter se cohaerere , si Tero inter se cohaererent , particulis , quae sunt porro t. 577 et deniqus t. 551, ostendi hos Tersus post illos positos fuisse. Sed quod Marullus t. 577 — 583. 551 — 564 post t. 634 coUocan- dos esse existimaTit, errat: nam cum eis, quae t. 631 — 634 leguntur: propterea quia, quae multis sunt partibus aucta, non possunt ea quae dehet genitalis habere materies, varios conexus, pondera, plagas, concursus, motus, per quae res quaeque geruntur. arctissime cohaerent ea, quibus deinde inde a t. 635 — 741 Lucretius Heracliti et Enjpedoclis sententias refutare studuit. Ac Tersus eos, quibus haec re- ftttatio terminatur, t. 742 — 748: primum, quod motus exempto rebus inani constituunt, et res mollis rarasque relinquont, aera, solem, ignem, teri:as, animalia, fruges, nec tamen admiscent in eomm corpus inane; deinde quod omnino finem non esse secandis corporibus faciunt, neque pausam stare fragori, nec prorsum in rebus minimum consistere quicquam, ei 'Lucretii more ac consuetudine ordinem monstrare certum, quo argumenta disposuerit, Vilelmus Christius (qu. lucr. p. 13) rectissime ridetur monuisse, nam etiam in eorum argumentorum multitudine, quae t. 503 — 634 enarran- tur, haec tria genera discerai posse haud difficile est ad intelligendum. Ter- tio generi, quod t. 748 indicatur, tt. 599 — 634 respondere manifestum est: hi igitur extremum locum obtineant necesse est. Deinde Tcrsui 743 sq. paria ea sunt, quae t. 565 sqq. explicantur: itaque hos cum eis, qui similia con- tinent, primo loco ponendos esse apparet. Restat, ut Tideamus, quinam Tcrsus Tcrbis deinde quod omnino finem non esse secandis corporibus faciunt neque pausam stare fragori respondeant. Ac rectissime Christius t. 577—583 et 551—564 eos esse intel- lexit eosque post t. 598 naturam — inserendos esse censuit. Unum tamen est, ia quo liaeream. Becte enim hoc noTum genus argiunentonun t. 577 par- ticnla Porro cum prioribns coniungitar, pariter atque tertium genus y. 599 particalis Tutn porro — adnectitur; sed ferri vix potest, quod secundi ge- neris pars altera v. 551 per particulam Denique — infertur. Quare ab nis TersibuB (551 — 564) non diTellendos esse c^Huicio undecim eos, qui praecedunt (t. 540 — 550), ita ut altemm genus argumentorum his tribus partibus con- tineatur: 1. Forro (577 — 583), 2. praeterea (540 — 550), 3. denique (t. 551—564). Itaque hos yersus omnes hoc modo a Lucretio ordinatos fuisse ezistimo: I. 503 Principio — . 510. Praeterea — . 520, tumporro . 528 — 539. haec neque — sint haec aetema necessest. 565 — 576. huc accedit^ uti — validasqi*e ostendere viris. 584 — 598. denique iam — motusque parenittm. n. 577 — 583. Porro si — vexata per aevom. 540 — 550. praeterea nisi — res reparare. 551—564. denique si — contingere florem. III. 599 — 614. Tum porro — . 615—627. praeterea nisi — . 628 — 634. denique ni — per quae res quaeque geruntur. .Aliud est in his versibus, de quo explicare Telim. V. 565 sqq. hi sunt in codicibus: huc accedit uti, solidissima materiai . corpora cum constant, possint tamen omnia reddi mollia quae fiunt, aer, aqua, terra, vapores, quo pacto fiant et qua vi quaequs gerantur, admixtum quoniam semel est in rebus inane. Quae quia intelligi non possunt, v. 568 quo pacto fiant — R. Bentleius deleri iussit, Lachmannus post v. 585 crescendi rebus constat vitamque tenendi collocavit. Sed sententiam hanc esse necesse est, ut Lucretius, si solidas quasdam atomos, quae aetemae sint, non fiant, esse crediderimus , explicari posse dicat, quomodo eveniat, ut, quaecunque fiunt, mollia sint. Itaque vix ita efiugere poterimus, quin reddi eadem vi positum esse existimemus, qua fieri latine dicitur: verumformae activae verbi, quod est reddere, cum saepissime fere idem significent, quod facere, passivas (praeter participium perfectumj sic non usurpari, sed fisri earum vicibus fungi constat, ut similis ratio sit verborum reddere et fi^ri, atque perdere et perire, vendere et venire (Stni- vius de declin. et coniug. lat. p. 85 sqq. Lachmannus mus. rhen. 3 p. 613 sqq. ad Lucret. p. 121). Ne Lucretius quidem, quanquam 1, 572 dixit non poterit raiio reddi et 6 , 998 facile hinc ratio reddetur et 4 , 107 similes reddantur cuique figurae, illud alterum admisit, ita ut etiam ob hanc cau- sam 1, 209 D. Lambini coniectura et manibus meliores reddi fetus ferri non possit. Rectissime igitur I. Bemays praef. p. VIII. aliam viam ingressus est. Versum enim 568 eo, quo in libris est, loco retinuit et reddi v. 566 ea vi a poeta dictum esse vidit, qua 2, 179 et 5,197 dicere ausus est: hoc tamen ex ipsis caeli rationibus ausim confirmare aliisqm ex rebus reddere multis, h. e. reddere rationem, ut deinde v. 572 accurate respondeant verba: nonpo- terit ratio reddi. Neque tamen video , quomodo res ipsae reddi possint, quomodo moUes fiant. Nimirum legendum est possit, ut sensus verborum hic sit: cum corpora solida constant, reddi potest, quo pacto mollia fiant, w^^ I- ^■■f qnaeciinqae fiant. H&c ratione videtur etiam eis dubitatiombae satas&ctom esse, qoas Fr. Sasemihl philologi 14 p. 554 protalit. Th. vero Bergkias (1. d. p. 319) etiam aliis locis notas quasdam Valerii ^ ^.^^Probi in oodice victoriano superesse ezistimat. Nam cum ad 2, 578 — 580. 4, 1065 Nec Veneris fruciu — . 5, 1115 quod si quis — hanc notam, qnam a zylographo redditam hic addo, in mg. appositam esse yidisset (eadem etiam.6, 35 reperitur), videbatur sibi notas X ct J^ (cf. Isidorus 1 , 20) coniunctas agnoscere. Ac de altera , quae est X, i cum eo consentio (cf. H. Schrader de notatione critica etc. p. 16 sqq.), sed altera cum ea coniuncta dubitari non potest quin C sit, de qua nota in cod. laurent. (59, 38 foL 428 verso) saeculi quinti decimi m C. Wachsmuthius in mus. rhe- nan. vol. 18 p. 180 haec tradita esse retu \ lit: «d 64. k4m m^^mffim^'^^ _ ,^ '^isBiA vf^mMBom ikshn^ tant ooiujiilto alnfti^idsra, Idt >HciMi|itf'>I. dUerefii €ari eafnfM. MoBMsUi 18^)^.«^ 'imt Mb 9ohfiimi%ipmm 8Ci»6it:rMt^ Mt t M ^ipi iliiMiN sibi «cUi, BQS^iDtelMgo. GtMbttpcirai «^ MMerjMw- ftni^ soUttim ip9ii opAdL s Te6tiguA oMieaB niniis recedit. Qiai:e,^$«lBi'^^ fiiitte in oodioe arehetypo oerto eonitet, scribendom ena .dkxv: iuiii« 0Bun- tur mifia multa'e6ram, qui Bunc haud laro vel in pugna rel in naufragio pere- unt. Quare y. 992 ac scribendum est. — In y«*su 1000 neCj quod omnes ha- bent codices, ferri non posse nunc quidem haud fadle quisquam negarerit. Lambinus sed substitmt, quod ne ad sententiam quidem satis aptum est, cmm ea quae sequiyitur prioribus non oppoaita sint^ sed mare non magis quam bellum tunc in homines saevire potuisse dicatur. Lachmannus hic^ quod coUatis 3, 1023. 5, 432 de tempore intelligendum esse dicit. Sed neuter locus huius, quem tractamus,- prorsus simiUs est. Illo enim fit, praesens logicum, quod didtur, efficit, ut hic tolerabile sit.. Altero Umu particula ac^ta est: quanquam ne sic quidem puto hic ferri posse, sed sic legendum esse existimaTerim. Y. 1000 vero ac videtur poetae reddendum esse. — Denique v. 995 Lachmannus praeclare donique restituit, cum in codd. esset' denique. !^andemque particulae formam Yidit etiam 2, 1116. 5, 708 et 723 poetae reddendam esse. Sed coDstans Lucretii usus reqnirit, ut pro eo, quod et codd. omnes habent et Lachmannus tuetur, privarant, cum Th. Creechio pHwmmt scribatur. Yeritas est. quam cum in omni Tita tum in literanim stndiis homines smnma Tirium contentione seqni oportet. Eo studio me permotum esse ezistimatote, cominilitones humanissimi, ut Michaeli Marullo suum restituere conarer, eodemque studio ut vos aliquando incensi agatis, quaecunque agetis, nunc acerrimo et indefesso in literis tractandis labore e£&cere enitimini. Gottingae pridie Ealendas Augusti a. MDGCCLXIY. f. { - •••■ r,^i- f • ■; vyM :■• '■'■ :^!C.---,: %• W' iikjti:^t^jkdt&akii V/„tv^l •='•■• 'Vfry .■••^-^iii^i^.. >.:ivij»------^ ■'■-< ■ iiriii'?rhjtffh°^^-'^'"^^^'^fi I nrfcii ■ «•>■' '.,■/-■ :.c; 1 N D E X m U O L A R U M PUBLICE ET PRIVATIM IN ACADEMIA •BIIS«I& &WMWBW& ■>'tr,- ■« - < * • ;^ :,*■;-:'. ; r PBB SEMESTRE AESTIVUM A D. XT. H. APBILIS USQUE AB D. XY. M. AUeUSTI A. MDCCCLXXX *'■ H A B7E N D A E U M. Hermanni Sauppii quaestiones lucretianae additae swnt. GOTTINGAE OFFICINA AOADEMICA DIETERICHIAMA TYPI8 EXPRES8IT. YIL. FB. KAEBTaER. '^if^iiii^teiilMiiiiA ■•KS£ mi -ikj^'>*-*c r-^'^ ■ ...'■'.i' ■. *■---, >>f«^ ■'V" " "f« "^i"?^ '-^^' ' '- ■ - ".. . > .'■ V ' ^ ■»•-. • •' A • . . .■ •■ j-.i ;.-.'•.■ ^f: l ..■•';*-•■ ' % %■ ^: F> V:-- •jf; «. #■■? Jfr. rv I' «|: ^. "y^*<^*-^^^ -■ I '-;; "W"' ^- ACADEMIAE GEORGIAE AUGUSTAE PEOEECTOR THEODORUS LEBER CUM SENATU. Mirum est, quanta vi carmen Lucretii animos non prorsus hebetes com- moveat et teneat. Nam quanquam placita Epicuri veritatis igniculos, qui- bus distincta esse videantur, errorum caligine exstinguunt et ieiunitate eorum, quibus poeta lampsaceni doctrinam philosophi civibus suis explicare atque animos humanos a mortis atque deorum metu vindicare studet, haud raro fatigamur, spirare tamen per omnia non tantum magni vim ingenii, sed etiam gravitatem animi generosi facile sentimus. Neque enim eum in versibus pangendis sibi placuisse, sed quae diu cum animo suo sollicitus ipse et anxiis curis agitatus volvisset literis mandare et artis lenociniis commendare aliis vpluisse intelligimus. Nam quaecunque animos hominum gaudio permulcere felicitatisque sensu imbuere possunt tam lucidis coloribus describit ac tamen sempitemis eos curis exagitari ita queritur, ut omnia ipse expertus et per- pessus esse videatur. Omnia in peius ruere et finem onmium rerum prope instare dictitat. Neque Epicuii videtur praeceptis haec anxietas et maestitia re vera sublata esse, sed laudibus illius splendidis et exaggeratis eum so- pire magis et reprimere quae ipsius animum turbarent voluisse, quam veram animi sententiam exposuisse putaverim. Quare ne illa quidem, quae Hierony- mus ad annum Abraami 1923 vel 1922 (= 01. 171, 3 vel 2 = a. u. c. 660) de insania eius tradidit, fide indigna esse iudicaverim. Cum ita praemiserim, cur mihi eorum quae ad vitam Lucretii pertinent accurata cognitione opus esse videatur, si quis carmen eius recte intelligere velit, facilius excusatum iri spero, quod hoc scriptionis academicae officio utor, ut primum denuo de anno eius natali breviter exponam. Ac testimo- nia veterum, quibus in ea quaestione utendum est, haec sunt. 1. Hierony- mus 1. d. : Titus Lucretius poeta nascitur . postea amatorio poculo in furoreni versus cum aliquot libros per intervalla insaniae conscribsisset quos postea Ci- cero emendavU, pnypria se manu inierfecit anno aetatis XLim . quae in codd. AF ad a. 1922, in BP ad a. 1923 (= 660 a. u. c.) adscripta esse A. Schoene testatur. 2. In glossario quodam cod. monacensis 14429 Hermannus Usener haec adnotata invenit : 'Titus lucretius poeta nasdtur stib consulibus • ann XX u. II afi uirgUium (Mus. rhenan. 22 p. 444, cl. 23 p. 679). 3. Dona- tus in vita Vergilii p. 55 (Suetoni reliquiae ed. Reifferscheid) : initia aetatis Cremonae egit (Vergilius) usque ad virilem togam, quam xv anno natali 1* suo aceepii isdent illis constUibus iterum duobus quibus ercU natus , evenitgue ut eo ipso die Luereiius poeta decederet. Cremona Mediolanuni et inde paulo post transiit in urbem. Natiim vero Vergilium Cn. Pompeio Magno M. Li- cinio Crfts&o esse, h. e. anno u. c. 684, Donatus 1. d. p. 54 et Hieronymus (cod. P) ad a. 1948 (= 01. 177, 3 = 684 u. c. = 70 a. Chr.) referunt. Eosdem consules iterum fuisse a. 699 (= 01. 181, 2 = 55 a. Chr.) fasti docent. Lucretium igitur a. 699 mortuum esse Donatus tradidisse censen- dus est, nam quod lUeronymi codices in annorum notatione, ad quos Virgi- lium natum esse et virilem togam sumsisse (ad a. 1963 vel 1964) retulerit, non prorsus inter se consentiunt, hic non est opus accuratius exponi. Se- quitur, ut haec testimonia non inter se conveniant: nam qui a. 660 natus Mt, a. 699 undequadraginta annos compleverat, quadragesimum agebat, cum Hieronymus eum quadraginta quatuor annos natum mortem obiisse per- hibeat. Has rationes alii alio modo putare conati sunt. Lachmannus qni- dem (ad Lucret. p. 62) Angeli Mai editionem secutus Lucretii diem natalem ab Hieronymo recte ad annum Abrahami 1918 = 655 u. c. referri existi- mat, ita ut a. 699 annum aetatis quadragesiraum quartum expleverit. At- que multis Lachmanni sententia vera esse visa est. Nunc Hieronymi libris ab A. Schoene accuratissime collatis constat numeris editionis A. Mai nihil fidei tribuendum esse. Alio vero modo Lachmanni sententiam leviter muta- tam H. Usener 1. d. probare studuit. Consulum enim a. 660 et 656 u. c. nomina similia ab Hieronymo confusa esse putat, ita ut pro Q. Caecilio Q. F. Q. N. Metello Nepote T. Didio T. F. Sex. N. consulibus a. 656 C. Coe- lium C. F. Caldum L. Domitium Cn. F. Cn. N. Ahenobarbum consules a. 660 eos fuisse falso opinaretur, quorum anno Lucretius natus esset. Hac igitur Useneri coniectura Lucretium a. 656 natum, a. 699 mortuum esse existi- mantis efficitur, ut Donatus vera narraverit et annum aetatis Hieronymus recte tradiderit, sed annum quo natus esset falso indicaverit. Quam con- iecturam cum G. Bemhardy hist. lit. rom. §. 86 adn. 397 probaverit, Fri- dericus Polle (Philologi vol. 26 p. 560 sqq.) impugnavit, qui iam antea (Phi- lologi vol. 25 p. 499 sqq.) ab Hieronymo et annum natalem et aetatis an- num, quo mortuus esset, recte indicatum esse dixerat, Donato fidem haben- dam esse negaverat. Itaque si hoc probamus poetam a. u. c. 660 natum, mortuum esse a. 704 existimandum est. Coniecturam enira opposuit con- iecturae, nt cura testem alterura, cui fidem Lachraannus et Usener derogave- rant, probet, alteruni, cui illi fidem habuerant, falsi testiraonii arguat. Quaorendura igitur est, num qui arguraenta inveniri possint, quae vel alte- ram coniecturam veri similiorera vel neutrara probabilem esse ostendant. Ac primura quidem quae Donatus narrat quin ad Suetoniura referenda sint, du- bitari non potest. Nam quae Hieronyraus ad a. 1964 adnotavit: Vergilius sumpta toga Mediolanium transgreditur et post breve ietnpus Romam pergit tam similia sunt eorum, quae Donatus habet, ut ex eodem fonte hausta esse appareat. Neque in vita Vergilii, recisis eis, quae in codicibus antiquissi- mis non habentur, inest, quod Suetonio indignum esse iure dicatur, contra permulta sunt, quae fingi non potuisse , sed speciem veritatis luculentam prae se ferre videantur. Quod vero eodem die Vergilius virilem togam sumsisse et 5*.:-. Lucretius decessisse dicuntur, comparari non potest cum eis, quae Pollius 26 p. 504 similiter a veteribus ficta esse autumat. Nam si victoriae salaminia et himerensis vel plataeensis et mycalensis eisdem diebus reportatae esse dicuntur, trium tragoediae graecae principum memoria alius alio modo cum pugnae salaminiae die splendidissimo coniuncta fuisse fertur, Timoleo victorias suas omnes diebus natalibus suis reportasse narratur, haec omnia ita com- parata sunt, ut res quam maxime insignes et claritate fere pares coniun- gantur, cum splendore suo Vergilius Lucretii si quae fuerat existimationem obscurasse videatur. Atque ad tempus illud, quod Vergilio togam dedit, il- lustrandum satis fuit, quod eisdem consulibus natus fuerat. lustissimum igitur H. Useneri iudicium est de ea ratione, qua Pollius Donati narratio- nem impugnavit (23 p. 679). Sed contra Pollii coniecturam etiam aliud afferendum est. Notum enim est, quae in epistola Ciceronis ad Quintum fratrem 1. 2, 9 (11) de Lucretii poematis scripta sunt, ita plerisque videri comparata esse, ut post mortem demum Lucretii scribi potuerint atque ita, cum eam epistolam ineunte mense Februario a. 700 datam esse constet, poetam ante a. 700 mortumn esse ostendant (cf. Fr. Buecheler ad Q. Cicer. reliqu. p. 23 sq.). Nam a Lucretio ipso carmen de natura rerum editum non esse manifesta indicia exstarent, etiamsi illud Hieronymi quos postea Cicero emendavit non nossemus. Cum autem quod Suetonius testatui* pro vero non habere in carminis conditione ea, quae Lachmanno duce sensim sen- simque magis cognita est, fere temerarium sit, nullam prorsus veri speciem habet, quod Pollius sumpsit, a vivo Lucretio particulas aliquas carminis cum amicis communicatas esse, sed nimis artificiose excogitatum est. Poeniata vero a Cicerone schedae illae nondum ordinatae neque in unum corpus compactae recte dici poterant. PoUii igitur opinio probari non potest. Sed in eis quae contra Usenerum exposuit inesse quae recte monita sint, hic ipse musei rhen. 23 p. 678 concessit. Nam cum hic in Hieron^ini codd. AF Lucretii natales ad a. Abrahami 1922, in B ad a. 1923, Vergilii in F ad a. 1946, in P ad a. 1947, in AB ad a. 1948 adnotatos inveniret, ab Hieronvmo consules a. 1923 = a. 660 ab u. c. cum consulibus a. 1919 = 656 ab u. c. confusos esse coniecerat, ita ut inter annos 1948 et 1919 intervallum unde- triginta annorum esset, eumque ipsum nuraerum a glossographo scriptmn fuisse, cui restituendum esset anno xxvini ante Vergilium, a glossographo enim et eius auctore natalem Lucretii rectius adnotatmn fuisse quam ab Hieronymo. At Pollius 1. d. p. 563 quae a glossographo de Ovidio et Ver- gilio tradantur Hieronymo deberi dicit, itaque etiam quae de Lucretio ad- notata sint, ad Hieronymum referenda esse, quod si sumatur, inter a. 1948, ad quem annum in codd. AB natales Vergilii referantur, et a. 1922, cui in codd. AF natalis Lucretii tribuatur, 27 annos interesse, dummodo, quod saepe factmu sit, primum et ultimum annum computando additum esse concedamus, eumque ipsum annum apud glossographum exstare. Vere igitur .natalis anni Lucretii numerum ab Hieronymo traditum esse, Donatum falsa et ficta referre. Usenerus igitur numerum glossographi ex numeris hieronyuuanis pendere PoUio concessit (mus. rhen. 23 p. 679 sq.), sed numerum illum unde- tricenarium non constare dicit, nisi Vergilium a. 70 a. Chr. natum esse su- mamus, in Hieronymi vero codd. ABFP (AB 2016 — 1948 = P 2015—1947 = F 2014 — 1946 = 68) inter annom, cui incamatio domini tribnatnr, et an- num enm, ad qnem natalis Vei^lii referatur, non septuaginta annos, sed duodeseptuaginta interesse, videri igitur glossographum vel eius auctorem potius codice Hieronymi usum esse, qui pariter ac F 1946 annum natalem Vergilii, 1922 Lucretii esse voluisset, ut viginti quatuor anni interessent, eumque numemm glossographo reddendum esse, XXTTTT, pro eo, quod in co- dice est, XXVII. Snam de anno Lucretii natali coniecturam ea re nullo modo tangi. Sed glossographum vel eius auctorem, etsi eum Hieronymi libro usum esse concedimus, praeter eum etiam alio fonte usum esse, et vocabu- lum, quod est consulibi*Sy et alia quaedam indicia arguunt. Nam propter si- militudinem sermonis Hieronymi, quem Suetonio sua^debere nunc fere omnes consentiunt, et qnia de alio fonte, ex quo de literarum latinarum historia quae apnd posteriores tradantur vel hausta sint vel hauriii potuerint, nihil constat, non incredibile esse existimaverim fontem illum glossographi alterum Suetonii libmm fuisse, quanquam plures derivationis gradus interpositos fuisse facile concedo. Consules igitur illi, quorum nomina per negligen- tiam nobis ingratissimam omisit, fide Suetonii niti videntur: nam Snetonium haud raro consulum nominibus usum esse, ut annos indicaret, vitae Vergilii (p. 54. 55. 63), Terentii (p. 32), Accii (p. 36), Horatii (p. 48), Persii (p. 72) ostendunt. Quinam vero illi consules fuerint, fortasse ita erui potest. Glos- sographns de Vergilio haec habet: Virgilius natus est ante incamationem dfii ' anfl. ' LXX ' moritur anno ' XVII' Septuaginta anni , si sequimur numeros Hieronymi, non intersunt, nisi cum codd. AB incaraationem domini ad a. 2016, Vergilii natales cum cod. F ad a. 1946 referimus, quod quam parum verisimile sit, non opus est accuratius demonstrari, praesertim cum alter numerus septendecim annorum conveniat numeris codicum AB Hiero- nymi, qui a. 2016 incamationem, Vergilii mortem a. 1999 evenisse tradunt. Illi vero anni 70 constant, si fastos consulares sequimur: nam inter a. 754 varronianum ab u. c, a quo detrahi solent numeri annomm priorum , et a. 684, quo Vergilius natus esse perhibetur, 70 intersunt, cum in altero numero 17 annorum glossographus sane Hieronymum secutus esse dicendus sit, nisi XVUII eum dedisse sumere volueris (754 — 19 = 735), quod ego quidem praetulerim. lam si ab a. 684 annos 24 detrahimus, devenimus ad a. 660, quo Lucretium natum esse Hieronymus tradidit. Nam hunc numemm, qui est XXIin, puto sane Usenerum recte apud glossographum restituisse (23 p. 680), cum quod in codice est, XXVII, quoquo modo rationem inieris, non conveniat. Sequitur, ut consensu Hieronymi, Donati, glossographi natales Lucretii ad a. 660, quo C. Coelius Caldus L. Domitius Ahenobarbus consu- les fuemnt, referendi sint. Neque Useneri coniecturam similia C. Lachmanni et M. Hauptii inventa satis tuentur. Nam consules a. 6G6 u. c, Cn. Octa- vium Cn. F. L. Comelium Cinnam, quibus Hieronymus Catullum natum esse perhibet, et a. 677, Cn. Octavium M. F. C. Scribonium Curionem, quibus eum natum esse Lachmannus intellexit (M. Hauptii quaest. catull. p. 15 = Opu8C 1 p. 12), deinde consules a. 606, Sp. Postumium Albinuni Magnum L. Cal- pumium C. F. C. N. Pisonem Caesonium, quibus Hieronynms Lucilium natum *-•.■■•• i",-^'-' dicit, et a. &74, Sp. Postuniinra A. F. A. N. Albinum C. Calpnminm C. F. C. N. Pisonem, quormu consulatum Lucilii annum natalem fuisse Hauptii praeclara est coniectura (cf. L. Mtlller Lucilii p. 289. A. Schaefer annall. philol. 107 p. 72), facile confundi potuisse quis est, quin intelligat? Multo minus facile C. €oelii L. Domitii et Q. Caecilii Metelli Nepotis T. Didii nomina confundi poterant. Unum vero coniecturae, quam eis, qui Lucre- tium diligunt, ego probare studui, obstat, quod Hieronymus anno aetatis qua- dragesimo quarto mortuum esse addidit, nam qui a. 660 natus est, a. 699 mortuus, anno aetatis quadragesimo obiisse dicendus erat. In hoc numero igitur aut Hieronymum errasse aut librarios manum eius non recte servasse mihi sumendum est. Sed cum et H. Usener et Fr. PoUe, ut suas opinio- nes tuerentur, non minus testimonia veterum scriptorum aut corrigere aut pro falsis habere coacti fuerint, coniecturis reliquorum meam multo facilio- rem esse existimaverim. Addo, quod cum ea quaestione, quam tractavimus, aliquo modo cohaeret. Nam Julius Jessen in libello, quo praeceptores gymnasii kiloniensis philolo- gos Germaniae in ea urbe congregatos a. 1869 consalutarunt, p. 52 sqq. Lu- cretium ab Hieronymo cum L. Lucullo Pontico confusum esse suspicatur, nam a Plutarcho Luc. c. 43 Comelii Nepotis auctoritatem secuto et Plinio N. H. 25 §. 25 (adde Aurelium Victorem de viris ill. 74) amatorio L. Lu- culli mentem alienatam esse narrari neque verisimile 6sse eodem fere tem- pore duo homines illustres idem perpessos esse, sed cum uterque eodem fere tempore mortuus esset, Hieronymum facile haec duo nomina etiam aliis locis plus semel commutata confundere potuisse. Sed cum L. LucuIIum ante annum 56 a. Chr. = 698 u. c. mortuum fuisse illa Ciceronis de pro- vinc. consular. §. 22: utinam etiam L. Lticullus Ulic assideret! certissime comprobent, uno eodemque anno mortem utriusque relatam invenire vix po- tuerat neque LucuIIum inter historicos a Suetonio commemoratum fuisse ve- ri simile est. Ea vero , quae Hieronymus de carminibus per intervalla insa- niae compositis dicit, quin iam Suetonius de insania poetae, non de impera- toris dixerit, dubitare nos non sinunt. Sed ad aliud genus quaestionum transeamus. Quaeritur enim, num Lu- cretius particulas, quas uno nomine procliticas appellare licebit, hoc est, ita comparatas, ut per se vim non habeant, sed nisi cum eis, quae proxime se- quuntur, coniunctae intelligi non possint, in fine hexametri collocasse existi- mandus sit. Ac poetae latini in ea re diversa secuti sunt. Apparet vero hoc aliquo modo cohaerere cum altera quaestione, utmm hexametros singulos suis quemque finibus terminandos esse an numerorum aliquando continuatione admissa versus hypermetros sive concatenatos , quo vocabulo Maxiraus Vic- torinus (Gramm. lat. H. Keilii 6 p. 222) usus est, fingi posse existimaverint. Ac similera esse hexaraetromm dactylicomm et senariomm iambicomm ra- tionem iure dici potest. Hypermetris igitur hexaraetris Enniura usum non esse reliquiae Airaaliura quae exstant veri siraile reddunt, Vergilius si recte locos omnes collegi vicies eis usus est, sed ut longe plurimi adamata illa poetis inde ab Ennio particulamm que duplicatione {vocemque colorem- que JE. 9, 647) efilciantur. Lucretius unum admisit 5, 846 : i I ;V{ Vi-O^-l, d multa videmos enim rebus concurrere d^rey . %^ propagando possint procudere saecla. Cf. Lachm. ad 2, 118'. Apad Horatium bis (S. 1. 4, 96. 6, 102) invenimus, nam reliqui eius, qul comparantur, loci a vocabulorum licentia compositorum excusationem habent. In senariorum vero finibus neque Pfautum neque Te- rentium elisionem literae vocalis admisisse nunc satis constat, nam locos Terentii, quos C. Lachmannus 1. d. attulit, iure nunc correctos esse ex eis apparet, quae deinceps de vocabulis illis procliticis dicenda sunt. Nam co- mici latini omnino caverunt, ;,ne in versuum finem novi enuntiati initium in- cideret , praesertim si id aliqua coniunctione fieret" (verbis F. Ritschl utor, proleg. Trinummi p. CCXCV). Atque rectissime ille multo magis id a se- nariis abhorrere addidit, particulas igitur, quales et, aut, uty ne, nec essent, ferri in exitu senariorum non posse. Terentium quidem et harum similium- que particularum et praepositionum usum in pedibus senariorum sextis con- stanter defugisse CrCSriracIt ini Hermae berolinensis vol. 10 p. 106 sqq. ac- curatissime ostendit. Quibus particulis deletis versus illi concatenati, quos conunemoravimus, omnes tolluntur atque ne Andriae qnidem creticum 4. 1,9 neque trochaicuni Eunuchi 4. 1 , 11 cum Lachmanno ferendos esse censeo, sed illum et timent et tamen res premit denegare ab interprete adscriptum esse A. Fleckeisen vidit ad eum, qui praecedit: tum coacti necessario se aperiunt, nam, qui optimi sunt in Andria, codices Victorianus D et Decur- tatus G habent, quo haec coniectura certissime confirmetur: in illo est res cogit eos denegare , in hoc res premit eos denegare. Quod A. Spengel sub- stituit: et timent denegare: et tamen res premit et a codd. optimorum vesti- giis nimis recedit neque quidquam addit, quod non in priore versu insit. Eunuchi vero versum Franc. Guyet deleta voce, quae est exclamat, facilius restituit quam 0. Hermannus, qui cum in codicibus esset: voluit facere contra huic aegre: ^heus' inquit ^puere, Pamphilam accerse, ut delectet hic nos\ illa exclamat „minume gentium.*^ scribi voluit: facere contra huic aegre: ^heus' inquit ^puer, accerse Pamphilam, ut delectet hic nos\ illa exclamot ^minume gentium." Sed ut ad coniunctiones illas redeam, ne Vergilius quidem eis in fine versuum unquam usus est, quanquam praepositiones bis terve ita posuit, ut versum priorem claudant, incipiant proximum substantiva, ad quae pertinent: M. 1, 667 : omnia circum \ litora et 10, 890 : et inter \ bellatoris equi cava tempora coniicit hastam. Quare N. Madvigii coniectura, qui (advers. crit. 2 p. 38) addita particula et M. 6, 601 : Quid memorem Lapithas, Ixiona Pirithoumque , et quo super atra silex iamiam lapsura cadentique imminet adsimilis. scribi iussit, ferri non potest. Accedit vero ad particulam procliticam con- tra Vergilii consuetudinem illatam, quod paullo post v. 616 sq. poena Ldonis commemoratnr. Quare mihi quidem 0. Ribbeckii sententia (prolegom. p. 62) de hoc loco probabilis videtur esse. Horatium contra raulto in his rebus liberiorem fuisse intelligimus. Nam et praepositiones in pede sexto posuit. ut S. 1. 10, 69. 70: tdtra \perfectum, 2. 1, 1: tdtra \ legem, et coniunctio- nibus saepissime eo loco usus est. aut eniin invenitur S. 2. 2, 18. seu S. 2. 2, 86. E. 2. i, 194. ' nec E. 1. 7, 35. 16, 12. et S. 2. 2, 58. 5, 97. 8, 92. E. 1. 2, 30. 6, 31. .84. 7, 27! 14, 2. 16, 76. 17, 19. 18, 50. 2. 2, 3. A. P. 270. atque in satiris vicies semel, in Epistolis octies, in Arte poetica ter. atqui S. 2. 5, 7. E. 1. 17, 38. si S. 1. 4, 103. 9, 38. 57. E. 1. 17, 3. A. P. 52. 131. m S. 1- 9, 48. quodsi E. 1. 19, 17. 2. 1, 241. quod E. 2. 2, 24. A. P. 222. cur E. 1. 1, 69. 2, 37. m< A. P. 12. donec E. 18, 63. an S. 1. 1, 50. Neque vero cuni A. Michaelis consentire possum, qui commentat. philol. in l1i. Mommseni honorem scriptamm p. 422 codd. blandinios aliosque antiquissimos, quorum testimonia 0. Keller apposuit, secutus in Artis poeti- cae V. 49 et addi voluit. Versus hi sunt: si forte necesse est indieiis monstrare recentibus ahdita rerum, et fingere cinctutis non exaudita Cethegis continget dabiturque lieentia sumta pudenter, et nova fictaque nuper habebunt verba fidem, si graeco fonte cadent parce detoria. Dubitari non potest, quin poeta duo genera novorum vocabulorum probatum iri existimaverit, unum eorum, quae necessitas rei monstrandae nondum ab aliis nominatae expressisset, alterum modesta arte e graeco sermone in latinum translatorum. Nam quo minus verba si forte necesse est indiciis monstrare recentibus abdita rerum protasin esse putemus, quam apodosis bimembris sequatur {et continget — et habebunt), quod Michaelis voluit, prohibent verba nova fictaque nuper. Si enim haec eadem essent, atque ea, quae prioribus versibus necessitate duce noviter facta esse dicta sunt, hic ita tantum ea se existimatoribus sermonis latini probatura esse adderetur, ut e graeco fonte hausta essent. Hoc ab Horatii sententia alienum esse verba interposita da- biturque licentia sumta pudenter ostendunt , quibus de eis, quae praecedunt, idem poeta promittit, quod deinde verbis habebunt fidem continetur. Sin verbis nova fictaque nuper. ad aliud genus novorum vocabulorum transitur, et in V. 49 addi non potuisse apparet recteque in codicum familia mavortiana deest. Quae si vera sunt, ne Madvigii quidem coniectura sententiae accom- modata est, qui advers. 2 p. 62 in versu 52 ante si addi et voluit. Neque enim Horatius omissa ea particula ;,ea, quae graeco fonte caderent, nova nuperque ficta dixit" ut ipsis Madvigii verbis utar, sed hic nova, noviter ficta non eis opposuit, quae e graeco sermone hausta essent, sed a priore genere verborum novorum, quae placitura essent, hoc est eorum, quae ne- cessitas expressisset, alterum distinxit a Graecis sumtorum, sive ea nuper ficta essent sive, qui novum carmen pangeret, tunc demum ficturus esset. Quae si recte expllcavi, etiam L. Muelleri coniectura in editione altera recepta seu (cf. eius praefat. p. LXVHI) sententiae non accommodata est. Sed E. 1. 6, 31 virtutem verba putas et lucum ligna Horatium scripsisse certissi- mum est, ut quod in paucis quibusdam codicibus neque illis bonis traditum nuper editoribus nonnullis placuit, ut, pro interpretamento habendum sit. Haec omnia vero de vocabulis procliticis exposui, ut quid in his rebus Lucretiua ' '' ■~!^'iS 10 Becatns esset compararetar, cum homines doctos complores re non satis explo- rata errore dnci animadvertissem. Omnia vero ea observando complexus som, qoae L. Mneller in libro de re metrica poetarom latinomm p. 232 sq. eruditissime exposoit. Relativo igitur pronomtne Lncretius in fine versnnm saepe utitur: qiMe 3, 546. 815. 5, 9. 362. 851. cui 2, 17. quorum 1, 242. 456. 684. 2, 537. id quod 2, 925. unde 2, 428. 3, 1053. — Interrogativum semel reperitur 3, 642. — eius 6, 421. 694. 5, 627. eorum 5, 870. 988. 1173. — neque uttain 1, 690. ullo 2, 235. uUa 2, 912. ullis 5, 955 (1, 263 nec uUam^ sed lulius lessen (1. p. 7 indicato) recte ante vocales Lucretium non usum esse iudicavit nisi forma neque). sine uUis 1, 1054. sed iUud 1, 877. — quom 3, 89. 221. 1048. 4, 615. 936. 5, 1069. 6, 896. dum 2, 1125. si 6, 161. — quod 2, 799. 5, 1170. 6, 861. ut 3, 723. utque 6, 1005. prius- quam 6, 917. magis quam 1, 738. 2, 57. 5, 111. 6, 37. proquam 3, 199. quanquam 2, 204. — iam 1, 613. tum 6, 288. 402. autem 1, 857. 4, 150. 6, 779. 3, 559 (etiam hoc loco neque autem, quod reliquis locis adscriptis et 5, 366 legitur, cum I. lessen 1. d. restituendum est). — cum (praepositio) habetur 3, 665. 6, 379. in^ cum 3, 703 in codicibus deesset, Michael Marul- lus certa coniectura addidit. Quae omnia quanquam Lucretium cum liber- tate aliqua in versibus hexametris coagmentandis versatum esse ostendunt, nunquam tamen eum particulas et, atque (ac), at, aut in fine versuum neque post consonam neque post vocalem literam, cum qua coalescerent , nunquam sed, vel, seu post consonam posuisse certo constat. De et particula idem iam Lachmannus dixit ad 2, 502. Quod -igitur Tanaquillus Faber 1662 et post eum iterum N. Madvig adversar. crit. 2 p. 22 opinati sunt 1, 557 sq. scribendum esse: quapropter longa dies et infinita aetas ante acti temporis omnis quod fregisset adhuc disturbans dissolf*ensque, nunquam relicuo reparari tempore posset. id poetae manum referre concedi non potest, quanquam sententiae quam optime convenit et recte H. Munro v. 233 contulit : omnia enim debet, mortali cor- pore quae sunt, infinita aetas consumpse ante acta diesque. In codd. est longa diei, quod quomodo ceterorum compagi verborum accommodari possit et ex- plicari non intelligo. Lachmannus nihil adnotavit, H. Munro quae ad ea verba explicanda adscripsit: ,quod longa diei aetas, hoc est infinita aetas anteacti temporis', ne ipsi quidem sufficere videntur. Quare sententiam, quam omnes unam huic loco convenire existimant, sic puto restitui posse: quapropter longa dies in in/inita aetate ante acti temporis omnis c, q. s. diem aliquando fere pro tempore dici et loco Lucretii altero et aliorum te- stimoniis scriptorum ostendi potest. Sic apud Ennium Ann. v. 110 V.: a£ternum seritote diem concorditer ambo (Hersiliae verba sunt Romulum et Tatium adhortantis : cf. I. Vahlen p. XXXVIII) et 401 : postremae longinqua dies confecerat aetas. Turpilius v. 157 : quando equidem amorem intercapedine ipse lenivit dies. Terentius Heaut. 3. 1, 13: diem adimere aegritudinem hominibus. Cicero ad Att. 3. 15, 2: dies autem non modo non levat luctum i-f 11 hunCy sed etiam auget. Horatius 3. 6, 45 : damnosa quid non imminuit dies ? A. P. 293: quod non multa dies et multa litura coercuit Statius Silv. 1. 1, 94 : stabit dum terra polusque , dum romana dies. Distinguitur vero a Lu- cretio eo loco quem tractamus diutumitas, qua res singulae consumuntnr, a temporum decursu universo, quo illa diuturnitas quodammodo continetur. Denique de libri 4 v. 416 dicendum est. Ubi cum codex oblongus habeat : nuhila despicere et caelum ut videare videre corpora mirande sub terras ahdita caelo, Lachmannus violenta coniectura versibus transj^ositis scribi voluit ut prope miraclo sub terras abdita caeli nubila dispicere et caelum videare videre, 1. Bemays lenius Lambioi (etj ca^li) et Lachmanni (dispicere, mira^o) con- iecturis partim probatis partim reiectis nubila dispicere et caelum ut videare videre et corpora miraclo sub terras ahdita caeli. Et particulam ferri non posse et E. Goebel observatt. lucret. p. 36 sqq. vidit et Th. Bergk ind. schol. halens. 1865 p. VI, sed uterque coniecturis opus esse censuit haud ita lenibus, cum mihi in eis, quae oblongus habet, nihil mu- tandum esse videatur, quam dispicere cum Lachmanno, mirando cum Ma- rullo, caeli cum Lambino, ut sententia haec sit: ut tibi videaris nubila dispicere et caelum videre, mirans corpora caeli sub terras abdita esse. De gerundio sic usurpato in Philologi vol. 19 p. 253 sqq. exposui et, ne Lu- cretius sic eo non usus esse videatur, conferri 4, 1201 velim. Denique hac commentandi occasione utor, ut prooemium libri primi inde a V. 38 usque ad v. 150 eo ordine proponam, quem poeta instituisse mihi videtur, causis et rationibus, quibus ut eum probarem commotus sum, non expositis. Experiri enim velim, num haec recensio se per se ipsa tueatur: fortasse enim hoc ita facilius impetrari potest, quam si operosa disputatione sententiam meam commendare studeam ordine versuum transpositorum non oculis proposito, sed opera molesta eius quaerendi lectoribus poetae iniuncta. Complura equidem ab aliis.recte, ut mea est opinio, inventa secutus smii, quae qui Lucretium noverunt facile agnoscent. Lucretius igitur haec mihi videtur scripsisse : hunc tu, diva, tuo recubantem corpore sancto circum fusa super suavis ex ore loquellas 40 funde petens placidam Romanis, incluta, pacem : nam neque nos agere hoc patriai tempore iniquo possumus aequo animo neque Memmi clara propago 43 talibus in rebus communi desse saluti. 62 Humana ante oculos foede cum vita iaceret in terris oppressa gravi sub religione, quae caput a caeli regionibus ostendebat 65 horribili super aspectu mortalibus instans, primum graius homo mortalis toUere contra est oculos ausus primusque obsistere contra: quem neque fana deum nec fulmina nec minitanti 2* .-''^-*if^'?W^ "'?:'• -■-- ■■■ 12 murmure compressit caelom, sed eo magis acrem 70 irritat virtutem animi, confringere at arta naturae primus portarum claustra cupiret. ergo vivida vis animi pervicit et extra processit longe flammantia moenia mundi atque omne immensum peragravit mente animoque, 75 unde refert nobis victor, quid possit oriri, quid nequeat, flnita potestas denique cuique quanam sit ratione atque alte terminus haerens. quare religio pedibus subiecta vicissim 79 opteritur, nos exaequat victoria caelo. 50 Quod super est, Memmi, vacuas auris animnmqne semotam a curis adhibe veram ad rationem : ne mea dona tibi studio disposta fideli, intellecta prius quam sint, contempta relinquas. nam tibi de summa caeli ratione deumque 55 disserere incipiam et rerum primordia pandam, unde omnis natura creet res, auctet alatque quove eadem rursum natura perempta resolvat, quae nos materiam et genitalia corpora rebus reddunda in ratione vocare et semina rerum appellare suemus et haee eadem usurpare 61 corpora prima, quod ex illis sunt omnia primis. 80 Illud in his rebus vereor, ne forte rearis impia te rationis inire elementa viamque indugredi sceleris. quod contra saepius illa religio peperit scelerosa atque impia facta. Aulide quo pacto Triviai virginis aram 85 Iphianassai turparunt sanguine foede ductores Danaum delecti, prima virorum. cui simul infula- virgineos circum data comptus ex utraque pari malarum parte profusast et maestum simul ante aras adstare parentem 90 sensit et hunc propter ferrum celare ministros aspectuque suo lacrimas effundere civis, muta metu terram genibus summissa petebat, nec miserae prodesse in tali tempore quibat, quod patrio princeps donarat nomine regem: 95 nam sublata virum manibus tremibundaque ad aras deductast, non ut sollemni more sacrorum perfecto posset claro comitari hymenaeo, sed casta inceste, nubendi tempore in ipso, hostia concideret mactatu maesta parentis, 100 exitus ut classi felix faustusque daretur. tantum religio potuit suadere malorum. ;«^ii'v;°j^ ■ ■••■ ■ - ■••^?,^*. ■m-m' » Tateioet a nobis iam quovis tempere vatum terriloqnis victns dictis desciscere qaaeres. quippe etenim quam inulta tibi iam fingere possunt 105 somnia, quae vitae rationes vertere possint fortunasque tuas omnis turbare timore! et m^to: nam si certam finem esse viderent aerumnahim homines, aliqua ratione valerent religionUms atque minis obsistere vatum: 110 nunc ratio nullast restandi, nulla facultas, aetemas quoniam poenas in morte timendumst. ignoratur euim, quae sit natura animai, nata sit an contra nascentibus insinuetur et simul intereat nobiscum morte perempta, 115 an tenebras orci visat vastasque lacunas, an pecudes alias divinitus insinuet se, Ennius ut noster cecinit, qui primus amoeno detulit ex Helicone perenni fronde corbnam, per gentis italas hominum quae clara clueret, 120 etsi praeterea tamen esse acherusia templa Ennius aetemis exponit versibus edens, qua neque permaneant animae neque corpora nostra, sed quaedam simulacra modis pallentia miris : unde sibi exortam semper florentis Homeri 125 commemorat speciem lacrimas eifiindere salsas coepisse et rerum naturam expandere dictis. quapropter bene cum superis de rebus habenda nobis est ratio, solis lunaeque meatus qua fiant ratione et qua vi quaeque gerantur 130 in terris, tum cum primis ratione sagaci unde anima atque animi constet natura ridendum et quae res nobis vigilantibus obvia mentes terrificet morbo adfectis somnoque sepultis, cemere uti videamur eos audireque coram, 135 morte obita quorum tellus amplectitur ossa. Nec me animi fallit Graiorum obscura reperta diff^icile illustrare latinis versibus esse, multa novis verbis praesertim cum sit agendum propter egestatem linguae et rerum novitatem; 140 sed tua me virtus tamen et sperata voluptas suavis amicitiae quemvis sufferre laborem suadet et inducit noctes vigilare serenas, quaerentem, dictis quibus et quo carmine demum clara tuae possim praepandere lumina menti, 145 res quibus occultas penitus convisere possis. 149 principium cuius hinc nobis exordia sumet, nullam rem e nilo gigni divinitus unquam. S: s:-'^ u _■ , ^ ■■■c^^-.v*"-,; Haec Bcripta sont, commilitones hamanissimi, at ad indicem scholarom, qoae proximis mensibos aestivis in hac ahna literamm sede habebantnr, cognoscendom Vos invitent. Neqae qaidqaam impensias optamas, qaam at eias abertate qaanto stadio ei elaborandom sit denao commoneamini , qai sibi aliqoando ipse sofficere, civibas sois prodesse, ad cognitionem veri pro- movendam ipse aliquid proferre velit. Facite igitor, ut, si vel ad stadia Vestra hac redieritis vel primam veneritis, scholis, qaaram indicem Vobis tradimas, diligenter asi constanti animo et veritatis amore acri incensi vel primam tentetis vel ingens literarum iteretis aeqaor. Scrib. in Georgia Augusta d. I. m. Februarii a. MDCCCLXXX. ;:* im y. •■ .■ f. ■ ■^^wvly- ■'^' . T*